“Ik zoek geen genezing,” Stephanie Patrick staat oog in de oog met Alia, de moeder Abdul Kaif. Hij was een islamitisch activist, een hervormer en passagier op vlucht 147 van North-East Airlines. Het vliegtuig is gecrasht en onder de slachtoffers was niet alleen Abdul. Ook de ouders van Stephanie, Andrew en Monica namen die vlucht. Ook haar zus Sara en broer David. Terwijl het officiële verhaal is dat er een ongeluk gebeurde – ontploffing van een brandstoftank – loopt er onderzoek dat wijst op een terroristische aanslag. Als Stephanie daarvan overtuigd raakt, neemt zij zich voor de bloedwraak te voltrekken. The Rythm Section is niet zomaar een wraakfilm, het gaat om het vergelden van de aanslag op familie. Vandaar dat de hete woede van deze jonge vrouw niet zoekt naar genezing. Het gaat om de afkoeling door het herstellen van het evenwicht: oog om oog, tand om tand, en dus ook leven voor leven.
Het vergeldingsrecht (ius tallionis) heeft de neiging oplopend uit de hand te lopen. De escalatie gaat dan steeds meer mensen tot wraak activeren. Vandaar dat wetten de bedoeling hadden dat te voorkomen. Oog om oog is bedoeld om te temperen: geen doodslag als er ‘slechts’ een oog is geraakt. (zie bijvoorbeeld Exodus 21,22-24 en Leviticus 24,17-20) Maar in de wetten van Mozes werd wel duidelijk dat de opzettelijke moordenaar gedood moest worden. In het beloofde land van vrijheid en verzoening konden vrijsteden worden aangewezen. (Deuteronomium 19) Als de heilige stad met tempel en ark onbereikbaar zou zijn, dan zijn dat de open dependances. Maar alleen de onopzettelijke doodslager is daar veilig. “Als echter iemand een ander uit haat en met voorbedachten rade dood, en dan naar een van de steden uitwijkt, moeten de oudsten van de stad hem daar laten ophalen en hem aan de bloedwreker uitleveren: hij mag zijn straf niet ontlopen. Wees daarin onverbiddelijk. Zo bevrijdt u zich van de bloedschuld die op Israël rust, en het zal u goed gaat.” (Deuteronomium 19,11-13). Vergoten bloed schreeuwt. Het leven van de mens is waardevol in Gods ogen. Hij of zij is immers zijn beeld. Een moedwillig afgenomen leven kan niet afgekocht worden met geld.
Stephanie zegt tegen de ouders van Abdul: “Er zal geen publieke rechtvaardiging voor u zijn.” Het rechtssysteem kan falen, of door corruptie en vriendenpolitiek weigeren in te grijpen. Dat systeem was nu juist ontstaan om weg te geraken uit de sfeer van de bloedwraak. De vrijsteden was een (eerste) stap om afstand te creëren tussen dader en wreker. En tijd te winnen. Want in het hitte van de woede ben je niet goed in staat om te onderscheiden tussen opzettelijk en onopzettelijk. Daar is onderzoek voor nodig. En derden die orde kunnen aanbrengen. Er mag toch geen nieuw onrecht gebeuren in geval van onbedoelde doodslag? Henk de Jong reikt in zijn bespreking van Deuteronomium 19 nog dieper inzicht aan in deze sociale dynamiek die ons vreemd kan voorkomen. “De hitte des toorns krijgt een kans, maar de doodslager krijgt ook een kans. Zo is in een eerlijk evenwicht aan natuurlijke behoeften voldaan. Israël had geen psychiaters moet u weten. Die kunnen wij inschakelen als we zien dat iemand die de zaken aan de politie en de rechtsgang heeft overgelaten en dan door de rechtspleging teleurgesteld wordt, het van binnen niet redt. Zij konden dat niet.” (II, 20)
Het is dat wat je in The Rythm Section mist. Het verscheurde innerlijk van Stephanie krijgt geen heling door hulpverlening. Zij is, drie jaar na de crash, de controle over haar leven volstrekt kwijt. Zij prostitueert zich en verdooft haar verdriet en woede met verdovende middelen. Eenmaal op het spoor van de wraak moet zij eerst transformeren. De film neemt de tijd om dat te tonen. In de highlands van Schotland treft zij Iain Boyd, ex-MI6. Ook hij is beschadigd door verlies en geweld en ook hij wil dat de opdrachtgever voor de bom gevonden wordt. Gedurende acht maanden kickt Stephanie onder zijn hoede af. Zij herwint haar conditie en leert schiet- en vechtvaardigheden. Maar vooral werkt hij haar apathie weg. Door steeds te beweren dat zij het niet kan, wrikt hij haar vechtlust los. En dan moet zelfbeheersing haar talent worden. Hier komt de titel tot spreken. “Zie je hart als de drums, je ademhaling als de bas.” Dat ritme beheersen is de basis voor het wrekende schot. De blinde woede moet gecontroleerde agressie worden.
Het doet me denken aan een belangrijke theologische stelling. Ook over God zeggen wij dat Hij woedend kan worden. Noem het ouderwetser ‘Gods toorn’, maar het gaat over hetzelfde. In Gods geval mag die woede niet ongecontroleerd zijn. Mijn hoogleraar Oude Testament, prof. drs. Heinrich M. Ohmann schreef er in 1988 een populair boek over: Wie kent uw toorn? : “Het is niet als bij mensen een affect dat Hem overrompelt en meesleurt, zodat Hij Zichzelf niet meer beheersen kan, Zichzelf niet meer meester is. Eenvoudig God die Hij is, is ook die toorn in volle harmonie met zijn gerechtigheid, heiligheid, heerlijkheid en liefde. Oók dat laatste.” (29)
In de film, let op, geen eenvoudigheid maar verdubbeling, er komt een dimensie bij: het aannemen van een nieuwe persoonlijkheid. Stephanie Patrick wordt Petra Reuter. En langzaam maar zeker zal blijken dat informatiemakelaar Mark Serra niet haar hulp is maar de gezochte U17, de kwade genius. In het begin is Stephanie het incompetente middle-class burgermeisje dat met horten en stoten haar doel bereikt. De eerste drie opdrachten gelukken ternauwernood, bijna ondanks haar. Maar het doden van Mark Serra gaat bij de climax volgens de regels van de kunst. En dan kan zij het niet laten haar triomf te uiten: ik speelde het spel beter dan jij. En klaag niet. Ik ga al drie jaar dood, jij in een paar minuten.
“Is het het waard?” Die vraag komt een paar keer langs. Als gezegd, het gaat Stephanie niet om genezing. Ik weet ook niet of dergelijk leed en verlies genezen kan worden. Bloedwraak heeft een gemeenschappelijk belang. De samenleving moet betrouwbaar zijn en daarom moet de straf op stelen en doden afschrikwekkend zijn. Bij de dood van de dader, is de pijn van verlies dan gedempt? Ik denk eerder dat het gevoel van rechtvaardigheid bediend en bevredigd is.
En zo mag je hopen dat de nabestaanden van de MH17 (neergeschoten op 17 juli 2014 boven Oekraine) werkelijk verdachten in een rechtszaak gaan zien. Tot op heden is er weinig hoop. De Russen ontkennen betrokkenheid en weigeren medewerking (op een na die zich via een advocaat laat vertegenwoordigen). Het is dus te verwachten dat de nabestaanden moeten leven met een onvervuld verlangen naar publieke rechtvaardigheid en vergelding. Er wordt hier in Nederland veel gedaan om het recht z’n loop te geven. De indrukwekkende rij lijkwagens op de snelwegen zal ik me lang heugen. De aanwezigheid van de koning. Het Nationaal Monument in Park Vijfhuizen. Maar in alle eerlijkheid moet rekening gehouden worden met een Unvollendete. Dan kun je de afslag nemen naar de hulpverlening (als dat al niet gaande is) om te leren omgaan met onbestraft onrecht. Vanuit het christelijk perspectief kun je oog krijgen voor de vervulling van de vrijsteden. B. van Oeveren besluit zijn proefschrift over de vrijsteden in het Oude Testament met een verwijzing naar de Heer: “Wanneer we dan vragen: hoe is het mogelijk, dat de woonplaats van de Jahwe, dat Jahwe zelf aan de mens asyl verleent?, dan is bij Nieuwtestamentisch licht gezien het antwoord op die vraag: dat is mogelijk door de persoon en door het werk van Christus.” (254) Hij is de vrijstad voor de zondaar. En de Rechter die ten slotte orde op zaken komt stellen. Aan Hem kunnen we de wraak overlaten (Romeinen 12,19) ook als de overheid daarin faalt. (Romeinen 13,4)
“De realiteit van de wraak van God,” schrijft oudtestamenticus Erik Peels in zijn boek over de schaduwkanten van het oudtestamentische Godsbeeld, “is een garantie, dat er nog gerechtigheid is in een wereld vol onrecht. Zijn wraak biedt uitzicht aan troostelozen en hoop aan verdrukten. … De wetenschap weerhoudt de mens ook van het verlangen om recht in eigen hand te nemen.” (85)
“Wie je ook bent, dankjewel.” De moeder van Abdul geeft de ring van Stephanies vader terug. Die had zij bij Alia in bewaring gegeven. Nu de slachtoffers gewroken zijn, komt zij hem weer halen. Want de gedachtenis aan de doden blijft.
Naar aanleiding van: The Rythm Section, 2020. Regie: Reed Morano (gebaseerd op de gelijknamige roman van Mark Burnell). Blake Lively (Stephanie Patrick), Jude Law (Iain Boyd), Sterling K. Brown (Mark Serra). Klik hier voor het dossier in de International Movie Database.
Drs. H. de Jong, Deuteronomium XVIII-XXXIV: De evangelische wet (deel 2). Kampen: Kok, 1987.
Prof. drs. H.M. Ohmann, Wie kent uw toorn? Het Oude Testament over de toorn van God. Goes: Oosterbaan & Le Cointre, 1988.
B. van Oeveren, De Vrijsteden in het Oude Testament. Kampen: Kok, 1968. (Proefschrift Vrije Universiteit, Amsterdam; promotor prof. dr. Nic. Ridderbos.)
Dr. H.G.L. Peels, Wie is als gij? Schaduwkanten van het oudtestamentische Godsbeeld. Zoetermeer: Boekencentrum, 2007.
Klik hier voor de site over het Nationaal Monument MH17
Het narratief gedeelte uit Leviticus 24,10-26 is duidelijk bedoeld als de illustratie bij de oog-om-oog-tand-om-tandformule. In De Bijbel Literair heeft Jan Fokkelman de krachtige chiastische opzet van die perikoop aangewezen en daarbij aangetekend: “Het vertellende deel blijkt slechts een smal raam te zijn; het is een enveloppe rondom de hoofdzaak, en die bestaat uit een reeks rechtsregels. Aldus ingebed in het narratieve, is de kern van de tekst een rede van God tot Mozes waarvan de inhoud boven het toevallige uitgaat: regels van talio die algemeen geldig zijn. … De formule ‘oog om oog, tand om tand’ mikt op de inperking van geweld in plaats van de vrije teugel te geven aan wraakzucht. Zij is een rechtsregel en is alleen van toepassing op situaties van misdaad en straf. Omdat de straf opnieuw nauwkeurig afgestemd moet worden op het misdrijf en geen millimeter verder mag gaan, staat onze formule diametraal tegenover het cliché van onze media dat barbarij insinueert. Zij is juist een uiting van beschaving en een schutspatroon van weloverwogen rechtspraak.” (17-19)
Ik schreef over eerwraak eerder een blog, klik hier.