Ook het tweede boek dat ik van Juli Zeh (1974) lees is van grote klasse. Eenmaal goed op gang kan ik het niet meer ongelezen laten. Ik las Ons soort mensen in de vakantie, dus ik kon ongelimiteerd gaan. Alleen de nacht was de noodzakelijke onderbreking. Wat een vaart en wat een onstuitbaar drama van sociale ontwrichting. En ook nu ben ik weer verontrust. Doorziet zij niet feilloos het nihilistische van onze neoliberale samenleving?
Het verhaal speelt in het dorpje Unterleuten in het voormalige Oost-Duitsland. De fictieve naam van het fictieve plaatsje roept als snel de associatie op met Übermenschen. Dat laat ik even liggen als ik ontdek dat er werkelijk een website is van Unterleuten. Klik hier en bekijk de plattegrond en zie dat je van de hoofdrolspelers een bio geserveerd krijgt. Weliswaar verwijst de site ook naar de roman en zijn auteur, maar let op, één van de romanfiguren heeft ook een facebookpagina. De grens tussen verhaal en spel is heel dun. Dat komen we in het boek tegen als Frederik Wachs het idee krijgt de ontwikkelingen in Unterleuten om te zetten naar een nieuw level in het computerspel Traktoria. Hij werkt bij Weirdo, het bedrijf van zijn broer, en ziet ineens een grote kans om een nieuwe subwereld te introduceren. “Je weet dat goede ideeën duur verkocht worden?” zegt zijn vriendin Linda. (567) En zo zijn we in het hart van het verhaal: de verwording van het geldverdienleven waarin traditionele waarden het afleggen, niet tegen nieuwe humane waarden – was het maar waar! – maar tegen de macht van geld. “In het late kapitalisme bestond er geen maatschappij meer, alleen nog maar een maatschappelijk spel, met als doel de jammerlijke overblijfselen van de politiek zo kundig mogelijk in amusementswaarde om te zetten.” (122)
In de buurt van Unterleuten zal een park van zeven windturbines worden gebouwd. Dat hebben de beleidsmakers in Berlijn besloten. Een jonge frisse kerel, Pilz van Vento Direct, komt dat aan de bewoners uitleggen en heeft de spreekwoordelijke beamerpresentatie bij zich. Hij heeft al zoveel ervaring dat hij het proces van verzet en aanpassing van tevoren inschat en zo verwacht dat het wel goed zal komen, zodra de mensen horen hoeveel geld het hen gaat opleveren. Maar dat pakt even anders uit. Aan het slot van het boek is de minisamenleving kapot, zijn relaties verstoord, harde woorden gevallen, fysiek geweld gebruikt en doden te betreuren. Zo heb je dus winnaars en verliezers. Want dat is wat we met elkaar worden als het om competitief spelen gaat. (586, zie ook 220 en 280) Wat ontbreekt is de dialoog die naar elkaar toegewend is en bereid is om door onderhandelen en compromissen een gezamenlijke waarde te vinden. Ik kreeg sympathie voor de maatschappijkritiek die de traditionele bewoners als Kron onder woorden brengt: “De neoliberale ideologie, vermomd als een mengeling van pragmatisme en prestatiegerichtheid, veroverde de laatste hoekjes van het maatschappelijke leven. In de Stasi-tijd werd er minder gespioneerd, afgeluisterd, bedreigd en ontslagen dan vandaag de dag, en toch noemde het nieuwe systeem zichzelf democratie.” (115) Dat is wat Zeh voortdurend doet: de actueel opgehemelde en nagestreefde praktijken ontmaskeren als machtspelen. “Macht is het antwoord op de vraag wie beweegt.” (138, zie ook 383, 447).
Dat is overigens het motto van Linda Franzen, de vriendin van Frederik Wachs. Zij ontleent dat aan het boekje Jouw succes van Manfred Gortz. Opnieuw een stuk in het spel waarin Juli Zeh ons trekt. Het motto van de hele roman is aan Jouw succes ontleend (‘Alles is wil’) en waarachtig, het is een bestaand boek: Dein Erfolg. Tot op een gegeven moment blijkt dat Julia Barbara Finck aka Juli Zeh dit boek heeft geschreven! Klik hier voor het artikel in de Süddeutsche Zeitung. En zo is deze Linda een van de meest centrale dragers van de boodschap in het drama. Zij is samen met Frederik nieuwkomer in Unterleuten en ontwikkelt zich tot een machtspeler pur sang. Hilarisch is dat zij gedreven wordt door de liefde voor een paard! Bergamotte is het veulen dat zij min of meer gered heeft en zij wil in het dorp land verwerven voor stallen en weiden. Arme Frederik, toen hij ontdekte dat Linda’s liefde voor het dier groter was dan voor hem, heeft hij zich afgevraagd hoe hij dan toch kon blijven houden van deze vrouw. Lees de passage van zijn onderzoek naar ‘paardenvrouwen’, het is lachen. (145v)
Met elk nieuw hoofdstuk wisselt het perspectief. Het verhaal van de presentatie van Pilz strekt zich over vijf hoofdstukken uit. We beginnen bij Kron (hoofdstuk 6), dan Jule Fliess-Weiland (7), vervolgens Frederik Wachs (8), Elana Grombowski, geboren Niehaus (9) en we eindigen bij Arne Seidel (10). Er is geen waarheid, er bestaan alleen perspectieven (563) en dat wordt aan het slot van het boek nog eens op de spits gedreven. Want ik was zo nieuwsgierig naar de afloop van het verhaal, dat ik verrast was door het slothoofdstuk. Ineens stapt ene Lucy Finkbeiner naar voren. Zij blijkt de auteur van het verhaal. Als journalist heeft zij de kans gekregen een klein bericht over een DDR-dorp uit te zoeken. Haar leidinggevende suggereerde: het is stof voor een roman. (662) Lucy vertelt hoe zij de hoofdrolspelers heeft gesproken en ook een vriendschap met Jule Weiland heeft opgebouwd (intussen gescheiden van Gerhard Fliess). Waar ben ik, dacht ik ineens, Lucy Finkbeiner eerder tegengekomen? Ik herinnerde me ergens in het boek deze naam al gelezen te hebben, maar waar? Dat werd terugbladeren. Het motto van deel V (‘Communicerende vaten’) is van haar: ‘Je draait een beetje en dat ziet alles er anders uit.’ (452) Daar is het perspectiefthema weer. Weer een nieuwe persona van Finck/Zeh. Er zijn geen feiten, er is geen essentiële identiteit, er zijn verhalen. Net als bij Speeldrift denk ik na over het Jezus-verhaal. Ook een perspectief. Eén met diepe weerzin tegen macht van sterken en winnaars.
Naar aanleiding van: Juli Zeh, Ons soort mensen.16 Amsterdam: Ambo/Anthos, 2022 (eerste druk 2016). Oorspronkelijk verschenen onder de titel: Unterleuten, vertaald uit het Duits door Annemarie Vlaming. Klik hier voor de wikipediapagina van de roman. En hier voor een literatuuranalyse door medewerkers van de Universiteit van Köln.
